BİTKİ MÜHAFİZƏ VASİTƏLƏRİNİN KƏND TƏSƏRRÜFATİNDA ROLU

Bitki mühafizəsi - bitki və bitkiçilik məhsullarının zərərli orqanizmlərdən mühafizəsi məqsədi ilə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsidir. Bu kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsində bitki mühafizə vasitələri - bitki və bitkiçilik məhsullarının zərərli orqanizmlərdən qorunması məqsədi ilə istifadə olunan pestisidlər, bioloji preparatlar, canlı faydalı orqanizmlər və texniki vasitələr əhəmiyyətli yer tutur.Bitkiləri zərərli orqanizmlərdən qorumaq üçün aqrotexniki, mexaniki, fiziki, kimyəvi, bioloji və digər üsullar­dan istifadə edilir.

Ədəbiyyat mə­lumat­la­rında göstərilir ki, yer kürəsində mövcud olan 1 mln buğumayaqlıdan 68 minə qə­dəri iqtisadi nöqteyi nəzərdən zərər vura bilirlər. Sorucu ağız aparatına malik olan bir sıra zərər­vericilər, kənd təsərrüfatına ciddi zərər vurmaqla yanaşı, eləcə də insanlar üçün  dəhşətli xəstəliklərin daşıyıcılarıdır. Adi ev milçəyi 200-dən artıq mədə-bağırsaq xəstəliklərinin infeksiyalarını yayır. Həşarat və gənələrin əksəriyyəti vegetasiya dövrü yük­sək nəsil vermək qabiliyyətinə malikdirlər. Bu səbəbdən dünya üzrə istehsal olunan pestisidlərin 30,5%-i insektisidlərin payına düşür.

Müxtəlif illərdə  üzümün mil­diu, soğanın pere­no­sporoz, tütünün yalançı unlu şeh və ya perenosporoz, kartofun fitoftoroz xəstəliyi məhsulun 50-60% itkisinə sə­bəb olmuşdur.

Dün­ya kənd təsərrüfatına 60 fəsiləyə daxil olan 200 növ alaq otları zərər vu­rur. Bunların 57% -ni birilliklər, 43%-ni çoxilliklər təşkil edirlər. 80 növ alaq otu xü­­susilə təhlükəli hesab edilir. 1985-ci ildə dünyada noxud sahələrinin alaq otları ilə sirayətlənməsi məhsulun tam məhvinə səbəb olmuşdur.       

Bitkilərin zərərverici, xəstəlik və alaq otlarından mühafizəsi məqsədi ilə kimyəvi üsuldan geniş istifadə olunur.  Kimyəvi üsulun mahiyyəti fitopatogen orqanizmlərə qarşı toksiki olan üzvi, qeyri-üzvi və s. mənşəli pestisidlərin tətbigidir.

Pestisidlər - zərərli orqanizmlərə qarşı mübarizə məqsədi ilə istifadə edilən zəhərli kimyəvi maddələrdir.

Pestisidlər – bitkilərin mühafizəsində tətbiq edilən ümumi qəbul edilmiş kim­yəvi  vasitələrdir (pest - zəhər, sideo-öl­dü­rərəm). Pes­ti­sid­lər canlıları məhv etdiklərinə görə bioloji fəal maddələr olaraq onların həyat fəa­liy­yə­ti­ni pozur. Belə preparatlar nəinki tətbiq edilən or­qa­nizmə, hətta digər canlılara, o cüm­lədən istiqanlı heyvanlara və insanlara da təsir edir. Ancaq bu mad­dələr seçici tə­si­rə malik olduqlarından müx­tə­lif orqanizmlərə təsiri də müxtəlifdir.

Pes­tisidlərdən istifadə etdikdə, onların seçicilik xususiyyətini  nəzərə almaq vacib məsələlərdəndir. Pestisidlər kənd təsərrüfatında becərilən bütün bitkilərdə məhsulun zərərli orqanizimlərdən mühafizə olunması  məqsədi ilə istifadə olunur.

Zərərli orqanizmə təsirinə və  praktiki təyinatına görə pestisidlər bir neçə qrupa bölünür:

• İnsektisidlər-zərərli həşaratlara qarşı tətbiq edilən geniş bir qrupdur. İnsektisidlərin ayrıca

   qrupları xüsusi adlara malıkdir:

• afisidlər – mənənələrə qarşı tətbiq edilən spesifik insektisidlər;

• -akarisidlər- gənələrlə qarşı tətbiq edilir;
• imaqosidlər-həşaratların və gənələrin yetkin fərdlərini məhv edən kimyəvi preparatlar.  Əsasən kəsici və ya sorucu ağız aparatına malik yetkin fərdlərə qarşı tətbiq edilir (məsələn: kolorado kartof böcəyi,  mənənələr, gənələr);
• larvisidlər-həşaratların və gənələrin sürfələrini, eləcə də pulcuqqanadlılarda tırtılları məhv etmək üçün istifadə olunan insektoakarisidlər;
• neoaplektantlar-öz inkişafinda torpaqla əlaqəsi olan həşarat mərhələsinə qarşı istifadə olunan birləşmələr. Həşarat torpağa getməmişdən əvvəl  belə sahələr  neoaplektantlarla  işlənilir;
• ovisidlər-həşaratların və gənələrin yumurtalarını məhv etmək üçün istifadə olunan insektoakarisidlər;
• skelesidlər- böcəkləri məhv etmək üçün üstifadə olunan xüsusi insektisidlər;

• Algisidlər – yosunlara və digər su bitkilərinə qarşı tətbiq edilir; 
• Antiseptiklər – metal və qeyri metal materialların parçalanması prosesində iştirak edən mikroorqanizmlərə qarşı tətbiq edilir. Bu qru­­pa insan və heyvanlara qarşı patogen mikroorqanizmləri məhv etmək, de­zin­fek­si­ya­ işləri aparmaq məqsədilə tətbiq edilən preparatlar da daxildir;
• Arborisidlər-lazımsız ağacları və kol bitkilərini məhv etmək məqsədilə tətbiq edilir;
• Limasidlər və ya mollyuskisidlər  - mollyuskaları, ilbizləri məhv etmək üçün istifadə olunan preparatlar;
• Bioinsektisidlər- zərərvericilərlə mübarizə məqsədi ilə mikroorqanizmlərdən istifadə etməklə alınan maddələr-mikrobioloji preparatlar.

1. Bakterial preparatlar- Bacillus thuringiensis, var. Thuringiensis Ð¸ Bacillus thuringiensis, var. kurstaki. kristalvari bakteriyalar əsasında istehsal olunan preparatlar, əsasən gəmirici ağız aparatına malik zərərvericiləri məhv etmək üçün istifadə olunur (hal-hazırda bir çox olkələrdə dendrobasillin, bitoksibasillin, dipel, entobakterin və s. preparatlar müvəffəqiyyətlə istifadə olunur).  
2. Virus preparatları- zərərvericilərin virus xəstəliklərinin törədiciləri əsasinda hazırlanmış maddələr (hal-hazırda bir çox ölkələrdə qranuleza və poliedroza virusları əsasında hazırlanmış preparatlar praktiki tətbiqini tapmışdır).
3. Göbələk preparatları- həşaratlara qarşı entomopatoqen göbələklər əsasında alınmış maddələr. (hal-hazırda  Streptomyces avermitilis göbələyi əsasında alınmış Avermectin tərkibli,  eləcə də kontakt-mədə təsirinə malik Beauveria bassiana  göbələklərinin həyat fəaliyyətindən alınan  Boverin preparatlarından geniş istifadə olunur)

• Nematosidlər -  nematodlara qarşı tətbiq edilən preparatlar;
• Herbisidlər – alaq otlarına qarşı tətbiq edilən preparatlar;
• Zoosidlər – gəmiricilərə qarşı mübarizədə tətbiq edilir; bu qrupdan olan preparatlara rodentisidlər də  deyilir;

• Fungisidlər –bitkilərin xəstəlik törədicilərinə və fitopatogen köbələklərə qarşı tətbiq edilən preparatlar;
• Fumiqantlar- qapalı obyektlərdə zərərli orqanizmləri məhv etmək üçün istifadə olunan qaz və ya buxarşəkilli kimyəvi preparatlar.
• Toxum dərmanları- toxum və əkin materiallarının  cücərtilərini zərərverici və xəstəliklərdən qorumaq məqsədi ilə əkinqabağı həmin materialların işlənməsi üçün istifadə olunan preparatlar.

Pestisidlər qrupuna bitkilərin boy maddələri, bitkilərin böyüməsinə sürətləndirici və ləngidici təsir edən /retardantlar/, yarpaqların tökülməsi üçün tətbiq edilən /defoliantlar/ və bitkilərin qu­ru­ma­sını təmin edən /desikantlar/ prepapatlar  da daxildir.

Bunlardan başqa pestisidlərə- həşaratların erkək fərdlərini cəlb edən feromonlar; iyi və dadı həşaratları qovan repelentlər və cəlb edən atraktantlar, həşaratları cinsi sterilizə  edən preparatlar da daxildir.  Hazırda hə­şa­­ratlarin qidalanmasına mane olan preparatlar /antifidantlar/ işlənib hazırlanır.

 

Pestisidlər  kimyəvi tərkibinə görə 3 qrupa bölünürlər:

Pestisidlərin xarakterinə və təsir mexanizminə görə orqanizmə daxil olma üsulları

 

Hal-hazırda kənd təsərrüfatinın müxtəlif sahələrində insektisidlər, fungisidlər, herbisidlər və bitkilərin müxtəlif  boy maddə­lə­ri­ geniş tətbiq edilir. Zərərverici orqanizmə daxil olmasına, təsir mexanizminə və digər kriteriyalara görə pestisidlər müxtəlif yarım qruplara bölünürlər:

ı. İNSEKTıSıDLƏR -daxilolma xarakretinə və həşaratın orqanizmini məhv etmə qabiliyyətinə görə əsas aşağıdakı yarım qruplara bölünürlər:

1. Kontakt təsirli, həşaratın bədəninin istənilən yeri ilə təmasda olduqda onu məhv edən maddələr.

2. Bağırsaq təsirli, orqanizmə qida ilə daxil olub, bağırsağa düşdükdə  həşaratı zəhərləyən maddələr.

 3. Sistem təsirli, pestisid bitkiyə əsasən vegetativ orqanlar vasitəsi ilə daxil olaraq ksilema və ya floema ilə hərəkət edir və  hüceyrə sitoplazmasında toplanır. Sorucu ağız aparatına malik həşaratlar hüceyrə şirəsini sorarkən zəhər həşaratın həzm sisteminə daxil olaraq onu məhv edir.

4.Fumiqantlar- orqanizmə tənəffüs yolları vasitəsi ilə qaz və ya buxar şəklində daxil olaraq toksiklik göstərən pestisidlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox insektisidlərin toksiki maddələri orqanizmə müxtəlif yollarla daxil olaraq həşaratı məhv edir.  Bəzi insektisidlər orqanizmə sırf fiziki təsir edirlər, belə ki,  onlar həşaratın tənəffüz sistemində tıxanma yaradır və bunun nəticəsində onlar boğularaq (asfiksiya) məhv olurlar.

ıı. FUNGİSİDLƏR- əsasən iki yarımqrupa bölünür:

1.Bitkilərin vegetasiyası dövründə istifadə olunan fungisidlər

2.Bitki cücərtilərini xəstəlik törədicilərindən qorumaq məqsədi ilə, səpinqabağı toxumları dərmanlamaq üçün istifadə olunan fungisidlər

Öz növbəsində bitkilərin vegetasiyası dövründə istifadə olunan fungisidlər də profilaktiki və qırıci təsirli  fungisidlərə bölünür. Profilaktiki təsirli fungisidlər  bitkiləri müxtəlif infeksiyalardan mühafizə edir, qırıcı təsirli fungisidlər isə bitkilərin xəstəliklərdən müalicəsi üçün tətbiq edilir. Fungisidlər eyni zamanda kontakt və sistem təsirli olurlar.

 

 

 

 

 

 

        Almanın fungisidlərlə mühafizəsi

 

ııı. HERBıSıDLƏR-  bitkiyə təsirinə görə iki əsas yarım qrupa bölünürlər:

1.Ümumi təsirli, bitkilərin bütün növlərinə təsir edənlər

2.Seçici (selektiv), yəni yalnız bir növ bitkiyə təsir edənlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, herbisidlərin belə iki qrup bölünməsi şərtidir, çünki işçi məhlulun kəsafətliyindən və məsarif normasından asılı olaraq eyni herbisid ümumi və seçici təsirli ola bilər.

Xarici təsir əlamətlərinə və tətbiq  xüsusiyyətlərinə görə (torpaqdan kö­kə daxil edilməsi, bitkinin səthinə tətbiqi və s.) herbisidlər üç yarım qrupa bölünür:

1. kontakt
2. sistem
3. bitkilərin kök sisteminə, ya da cücərən toxumlara təsir edənlər.

 

 

 

 

 

 

 Kontakt təsirli herbisidlər yarpaq və gövdə ilə təmasda olduqda, bitkilərin həyatiliyini təmin edən prosesləri pozaraq onu məhv edir. Belə herbisidlər yalnız bitkilərin təmasda olan orqanlarını zədələyirlər, ancaq bitkilərin yeni zoğları əmələ gəlir və zədələnmiş bitki yenidən inkişaf edir.

 Sistem tə­sir­­li herbisidlər bitkilərin boru sistemi vasitəsi  ilə hərəkət edən maddələrdir. Herbisidlər  yarpaq və kök sisteminə düşdükdə tez bir zamanda bitkinin bütün hissələrinə yayılır və onu məhv edir. Sistem təsirli preparatları çoxillik və kök sistemi inkişaf etmiş alaq otlarına qarşı tətbiq etdikdə yüksək səmərə verir.

Üçüncü qrupa toxumları, o cümlədən cücərən və  alaq otlarının köklərini məhv etmək məqsədilə tətbiq olunan herbisidlər aiddir.

Boy maddələri pestisidlərin əsas qrupunu təşkil edir və geniş təsir etmə xüsusiyyətlərinə malikdir.  Bu preparatlar bitkilərin məhsuldarlığının artırılmasında, məhsul vermə müd­də­ti­nin sürətləndirilməsində, soyuqdan və quraqlıqdan qorunmasında istifadə olunur.

 

Pestisidlərin kimyəvi strukturu

İstehsal olunan hər bir pestisid kimyəvi strukturuna görə müəyyən kimyəvi sinifə aiddir. Respublikada istifadəsinə icazə verilmiş pestisidlərin siyahısında dövlət qeydiyyatından keçmiş 20-dən çox kimyəvi qrupa aid birləşmələr vardır:

• kükürd və onun preparatları;
• mistərkibli birləşmələr və digər qeyri metal tərkibli birləşmələr:
• sintetik piritroidlər;
• fosforüzvi birləşmələr;
• neonikotinoidlər
• tiourea (sidik cövhəri)
• benzoylurea
• karbamatlar     
• oksadiazollar
• benzimidazollar
• ditiokarbamatlar
• asidamidlər
• fenilamidlər
• fenoksinlər
• imidazolinlər
• fenoksi birləşmələr
• triazinonlar  və s.

 

Pestidlərin səmərəliliyi

Pestisidlərin səmərəliliyi müxtəlif amillərdən asılıdır:

• preparatın düzgün seçilməsi və tətbiq norması;
• iqlim şəraiti və torpağın vəziyyəti (belə ki, herbisidlərin  quru və az məhsuldar torpaqlarda təsiri azaldığı halda, məhsuldar və nəm torpaqlarda artır)
• mübarizə tədbirlərinin aparılması vaxtının düzgün seçilməsi;
• zərərvericilərin iqtisadi zərərvermə həddinin təyin edilməsi;
• ilkin ocaqları məhv etmək üçün profilaktiki tədbirlərin aparılması;
• mübarizə işləri küləksiz havada, səhər və axşam saatlarında  aparılmalıdır. Herbisidlərin maksimal səmərəliliyi 16-22⁰C temperaturlarda  müşahidə olunur.

Pestisidlərin preparativ formaları

Pestisidlər müxtəlif preparativ formalarda istehsal olunur. Onlar arasında ən çox yayılmış  emulsiya konsentratı, islanan toz, qranula, sulu məhlul,  suda həll olan toz, mineral-yağ emulsiyaları, tabletlər və s.

 

Pestisidlərin istifadə üsulları

 

Pestisidlər müxtəlif üsullarla tətbiq olunur:

• çiləmə;
• tozlama;
• fumiqasiya;
• aerozol şəklində;
• səpinqabağı toxum və əkin materiallarının dərmanlanması;
• torpaqda tətbiq etmə;
• aldadıcı yem halında və s.

 

Pesrisidlərin orqanizmə təsiri

Gigiyenik sinifləşdirmə preparatları xarakterizə etməyə, pataloji  təsirini, və mad­də­lərin nə dərəcədə təhlükəli olmasını müəyyən etməyə imkan verir.

Toksikliyinə və təhlükəliliyinə görə pestisidlər bir neçə qrupa bölünür:

 

Pestisidlərin yenilənməsi

Pestisid ehtiyatını  iki əsas səbəbə görə həmişə yeniləmək lazımdır. Birincisi, daima insanlar və ətraf mühit üçün daha təhlükəsiz yeni preparatlar sintez olunur. İkincisi zərərverici orqanizmlərdə prepatatlara qarşı davamlılıq (rezistentlik) yaranır və bir neçə çiləmədən sonra preparat öz səmərəliliyini itirir.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin zərərli orqanizmlərdən mühafizəsində pestisidlərdən intensiv, bir çox hallarda isə əsassız istifadə, elmi əsaslandırılmış reqlamentlərin və istifadə texnologiyalarının pozulması  demək olar ki, bu preparatların bioloji səmərəliliyinin hissediləcək dərəcədə və bəzi hallarda isə tam azalmasına gətirib çıxarır. Meydana gələn bu vəziyyət demək olar ki, bütün dünya ölkələrində  (pestisidlərin çeşidinin, onların istifadə texnologiyalarının yenilənməsi və s.) bitkilərin kimyəvi mübarizə tədbirlərinin taktika və strategiyasının yenidən qurulması vəzifəsini qarşıya qoyur.

Kimyəvi mübarizə tədbirləri həyata keçirərkən müxtəlif kimyəvi siniflərə aid olan preparatların bir birini əvəzləməsi çox vacibdir, belə ki, bu proses zərərvericinın populyasiyasında pestisidlərə qarşı dayanıqlığının (rezistentliyinin) yaranmasını zəiflədir.

Son illər kənd təsərrüfatı bitkilərinin zərərverici, xəstəlik və alaq otlarına qarşı inteqrir mübarizə tədbirlərinin həyata keşirilməsi nəticəsində, pestisidlərdən istifadənin azaldılması vacib məsələlərdəndir. Bu proses davamlı sortların becərilməsi və bitkiçilikdə müasir becərmə  texnologiyalarından istifadə, bioloji və biotexnoloji tədbirlərin tətbiqinin üstünlüyü və kombinasiyası ilə həyata keçirilir, kimyəvi mühafizə vasitələrinin istifadəsi imkan daxilində aşağı salınır.

Müasir bitki mühafizə tədbirləri sistemlərində, zərərverici populyasiyasının sayı və ya bitkilərin zədələnmə dərəcəsi iqtisadi zərərvermə həddindən yüksək olarsa, başqa sözlə desək  əgər vurulan zərər hiss olunacaq iqtisadi ölçülərə çatarsa, pestisidlərdən istifadə özünü döğruldur. Belə fərqli yanaşma pestisidlərin təkrar istifadəsini azaltmaqla,  sahənin başdan-başa çilənməsindən imtina etməyə şərait yaradır.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəlik və zərərvericilərdən qorunması üçün kimyəvi bitki mühafizə vasitələrindən istifadə zəruri olaraq qalır, lakin onların tətbiqi aparılmış müşahidələrin nəticələrinə əsaslanaraq hər bir konkret sahə üçün iqtisadi zərərvermə həddləri və xeyirli həşaratların (entomofaqlar) səmərəlilik həddi nəzərə alınmaqla həyata keçirilməlidir.

İnsanlar kənd təsərrüfatında pestisidlərdən istifadədən tam imtina edə bilməzlər, belə ki, bu  çox böyük məhsul itkisinə səbəb ola bilir. Bu təhlükəli maddələrdən  yalnız o hallarda istifadə etmək lazımdır ki, həqiqətən bu maddələrin tətbiq edilməsi ekoloji, iqtisadi və sosial  münasibətlərdə məqsədəuyğun olsun.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin zərərverici, xəstəlik və alaq otlarından mühafizəsi məqsədi ilə hal-hazırda müxtəlif firmaların istehsalı olan adları aşağıda qeyd olunan təsiredici  maddələr geniş tətbiq edilir:

 

 

 

İngiliscə	Azərbaycanca	İngiliscə	Azərbaycanca
Abamectin	Abamektin	Sulfur	Kükürd
Acetamiprid	Asetamiprid	Quizalofop-P-ethyl	Quizalafop-P-etil
Alpha cypermethrin	Alfa sipermetrin	Lambda cyhalothrin	Lambda-sihalotrin
Amitraz	Amitraz	Linuron	Linuron
Azoxystrobin	Azoksistrobin	Lufenuron	Lufenuron
Benomyl	Benomil	Malathion	Malation
Bentazone	Bentazon	Mancozeb	Mankozeb
Beta-cypermethrin	Beta-sipermetrin	Metaldehide	Metaldehid
Bifenazate	Bifenazat	Methomyl	Metomil
Bifentrin	Bifentrin	Metiram	Metiram
Captan	Kaptan	Metribuzin	Metribuzin
Carbendazim	Karbendazim	Nicosulfuron	Nikosulfuron
Carbosulfan	Karbosulfan	Oxamyl	Oksamil
Cartap	Kartap	Parathion methyl	Paration metil
Chlorothalonil	Xlortalonil	Penconazole	Penkonazol
Chlorpyrifos	Xlorpirifos	Pendimethalin	Pendimetalin
Cyhexatin	Siheksatin	Pyridaben	Piridaben
Cypermethrin	Sipermetrin	Propargite	Propargit
Cyprodinil	Siprodinil	Propicanazole	Propikonazol
Deltamethrin	Deltametrin	Propineb	Propineb
Diazinon	Diazinon	Pyraclostrobin	Piraklostrobin
Difeneconazole	Difenekonazol	Pyrimethanil	Pirimetanil
Diflubenzuron	Diflubenzuron	Spinosad	Spinosad
Dimethoate	Dimetoat	Spirodiclofen	Spinodiklofen
Diniconazole	Dinikonazol	Tebuconazole	Tebukonazol
Esfenvalerate	Esfenvalerat	Thiacloprid	Tiakloprid
Fenoxycarb	Fenoksikarb	Thiram	Tiram
Glyphosate	Glifosat	Triadimefon	Triadimefon
Hexaconazole	Heksakonazol	Triadimenol	Triadimenol
ımazalil	İmazalil	Trifloxystrobin	Trifloksistrobin
İmidaclopryd	İmidakloprid	Trifluralin	Trifluralin
ındoxacarb	İndoksikarb	Thiamethoxam	Tiametoksam